Sáng kiến kinh nghiệm Quy trình vận dụng phương pháp "Bàn tay nặn bột" trong quá trình dạy học môn Vật lí

 Quy trình vận dụng phương pháp “Bàn tay nặn bột” trong quá trình dạy học môn Vật lí 
 MỞ ĐẦU 
1. Lý do chọn đề tài 
 Hiện nay ở nước ta, vấn đề đổi mới phương pháp dạy học diễn ra một cách 
sôi động trên bình diện cả về lý luận cũng như về thực tiễn. Định hướng đổi mới 
phương pháp dạy học đã được nghị quyết TW lần 2 Ban chấp hành Trung ương 
khoá VIII khẳng định: "Đổi mới mạnh mẽ phương pháp giáo dục và đào tạo, 
khắc phục lối truyền thụ một chiều, rèn luyện nếp tư duy sáng tạo của người 
học, từng bước áp dụng phương pháp tiên tiến, phương tiện dạy học hiện đại 
vào quá trình dạy học đảm bảo thời gian tự học, tự nghiên cứu của học sinh". 
 Theo định hướng trên, nhiều phương pháp dạy học tiên tiến, hiện tại trên thế 
giới như "phương pháp tự phát hiện tri thức", "phương pháp dạy học tích cực", 
"phương pháp tương tác" và gần đây là "phương pháp bàn tay nặn bột" từng 
bước được vận dụng vào quá trình dạy học ở THCS là bậc học được coi là nền 
tảng của hệ thống giáo dục quốc dân. 
 Vật lí là một môn khoa học thực nghiệm nên có nhiều thuận lợi trong việc 
vận dụng các phương pháp dạy học tiên tiến, hiện đại vào quá trình dạy học để 
bước đầu hình thành cho học sinh phương pháp học tập mang tính chất tìm tòi 
nghiên cứu, rèn luyện nếp tư duy sáng tạo. Thực tiễn dạy bộ môn Vật lí ở trường 
THCS cho thấy, giáo viên còn gặp nhiều khó khăn trong việc sử dụng phương 
pháp dạy học. Các phương pháp dạy học truyền thống vẫn chiếm ưu thế, học 
sinh học tập còn thụ động, giáo viên còn tự mình trình bày, biểu diễn các thí 
nghiệm thực hành để minh hoạ cho kiến thức của bài học mà ít tổ chức cho học 
sinh tham gia hoạt động này, để các em chiếm lĩnh tri thức khoa học một cách 
chủ động, thoả mãn được nhu cầu tìm tòi hiểu biết, óc tò mò khoa học của học 
sinh. Việc tìm kiếm vận dụng những phương pháp dạy học tiên tiến vào quá 
trình dạy học ở THCS nói chung và bộ Vật lí nói riêng là vấn đề quan trọng để 
hình thành cho học sinh những phương pháp học tập độc lập, sáng tạo, qua đó để 
nâng cao chất lượng dạy học. Một trong những phương pháp có nhiều ưu điểm, 
đáp ứng được mục tiêu trên và có thể vận dụng tốt vào quá trình dạy học bộ môn 
Vật lí ở THCS là phương pháp "Bàn tay nặn bột". 
 Trong những năm gần đây, phương pháp "Bàn tay nặn bột" bước đầu được 
thử nghiệm vào quá trình dạy học bộ môn Vật lí trong một số trường tiểu học, 
THCS. Tuy nhiên, việc nghiên cứu chỉ ở mức độ hạn hẹp, mang tính chất thử 
nghiệm. Việc nghiên cứu và vận dụng phương pháp này vào quá trình dạy học 
sao cho phù hợp với điều kiện cụ thể của trường THCS là vấn đề hết sức cần 
thiết để góp phần đổi mới phương pháp dạy học. Có như vậy mới hình thành 
 1 
 Quy trình vận dụng phương pháp “Bàn tay nặn bột” trong quá trình dạy học môn Vật lí 
 CHƯƠNG 1 
 CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ PHƯƠNG PHÁP 
 "BÀN TAY NẶN BỘT" 
1. Lý luận về phương pháp "Bàn tay nặn bột" trong quá trình dạy học bộ 
môn Vật lí THCS 
1.1. Khái quát về phương pháp dạy học 
1.1.1. Khái niệm 
 Phương pháp là một phạm trù hết sức quan trọng có tính chất quyết định 
đối với mọi hoạt động. Phương pháp tồn tại gắn bó với mọi hoạt động của con 
người. A.N Krưlốp đã nhấn mạnh tầm quan trọng của phương pháp: "Đối với 
con tàu khoa học, phương pháp vừa là chiếc la bàn, lại vừa là bánh lái nó chỉ 
phương hướng và cách thức hoạt động". Về phương diện triết học, phương pháp 
được hiểu là cách thức, con đường, phương tiện để đạt được mục đích nhất định. 
 Trên cơ sở các khái niệm về phương pháp nói chung, người ta đã xây dựng 
các khái niệm về phương pháp dạy học. Cho đến nay vẫn còn nhiều ý kiến, 
nhiều quan điểm khác nhau về khái niệm phương pháp dạy học. 
 Iu.K. Babanxki cho rằng: "Phương pháp dạy học là cách thức tương tác 
giữa thầy và trò nhằm giải quyết các nhiệm vụ giáo dục, giáo dưỡng và phát 
triển trong quá trình dạy học". Nhưng một số tác giả lại quan niệm khác. 
 Theo Dverep.I.D "Phương pháp dạy học là cách thức tương tác giữa thầy 
và trò nhằm đạt được mục đích dạy học. Hoạt động này được sử dụng trong các 
nguồn nhận thức, các thủ thuật logic, các hoạt động độc lập của học sinh và cách 
thức điều khiển quá trình nhận thức của thầy giáo". 
 I.I Lecne "Phương pháp dạy học là hệ thống những hành động có mục đích 
của giáo viên nhằm tổ chức hoạt động nhận thức và thực hành của học sinh, đảm 
bảo học sinh lĩnh hội học vấn". 
 Theo giáo sư Nguyễn Ngọc Quang: "Phương pháp dạy học là cách thức 
thực hiện của thầy và trò trong sự phối hợp thống nhất và lĩnh hội của thầy nhằm 
làm cho trò tự giác, tích cực, tự lực đạt tới mục đích dạy học". 
 Ngoài ra còn có nhiều các khái niệm khác nhau về phương pháp dạy học 
nhưng tôi chưa có điều kiện đề cập đến. Tuy chưa có định nghĩa cụ thể về 
phương pháp dạy học nhưng các tác giả đều thừa nhận rằng phương pháp dạy 
học có những đặc trưng sau: 
 * Phản ánh sự vận động của quá trình nhận thức của học sinh, nhằm đạt 
được mục đích đề ra. 
 * Phản ánh cách thức điều khiển nhận thức, kích thích và xây dựng động 
cơ, tổ chức hoạt động nhận thức và kiểm tra đánh giá kết quả. 
 3 
 Quy trình vận dụng phương pháp “Bàn tay nặn bột” trong quá trình dạy học môn Vật lí 
1.2. Phương pháp dạy học "Bàn tay nặn bột" 
1.2.1. Khái niệm 
 “Phương pháp “Bàn tay nặn bột” là cách thức giáo viên tổ chức cho học 
sinh tự nghiên cứu để tìm ra cách lý giải thuyết phục cho những kiến thức trong 
chương trình học thông qua việc đề xuất, thảo luận và thực hiện các phương án 
thí nghiệm” 
 Ta cũng có thể hình dung phương pháp "Bàn tay nặn bột" cũng giống như 
cách người ta làm bánh, phải tự tay nặn bột làm ra cái bánh. Nhưng khác ở chỗ, 
người làm bánh chỉ làm ra những cái bánh theo một khuôn mẫu. Còn ở phương 
pháp này, người học sinh phải tự làm ra cái bánh theo ý nghĩa của riêng mình. 
Nghĩa là cho học sinh các dụng cụ thí nghiệm, đồ dùng học tập, học sinh tiến 
hành vạch kế hoạch thực nghiệm để đi tìm tri thức, chân lý khoa học. Như vậy, 
phương pháp này đặt học sinh vào vị trí của một nhà khoa học, các em có thể tự 
mình tìm tòi, khám phá ra kiến thức bài học thông qua việc độc lập tiến hành các 
thí nghiệm khoa học dưới sự giúp đỡ của giáo viên. Do đó việc tiên đoán hiện 
tượng và thiết kế phương án thí nghiệm để kiểm tra tiên đoán được coi trọng và 
được lặp đi lặp lại trong nhiều tình huống. Đó chính là cách để các em bộc lộ quan 
điểm của mình. Vì vậy, trong giờ học cần tạo những cơ hội để các em đưa ra tiên 
đoán và bộc lộ các lỗi của mình để sửa chữa. 
1.2.2. Đặc điểm của phương pháp "Bàn tay nặn bột" 
 * Phương pháp "Bàn tay nặn bột" là một trong những con đường nhằm tích 
cực hoá hoạt động nhận thức của học sinh. 
 * Là phương pháp hoàn toàn mới, có mục đích làm tăng cường khả năng 
độc lập tự khám phá, tìm tòi, tự nghiên cứu trong quá trình lĩnh hội tri thức và 
đồng thời nâng cao khả năng tự học, phương pháp học đúng đắn cho học sinh. 
 * Phương pháp này phản ánh mối quan hệ biện chứng giữa hoạt động học 
và hoạt động dạy. Thể hiện tính đúng đắn của lý luận về đặc điểm tâm sinh lý 
của lứa tuổi học sinh THCS. 
 * Thể hiện sự hoạt động độc lập và hợp tác trong quá trình lĩnh hội tri thức 
của người học. 
 * Phương pháp này góp phần tích cực vào việc đổi mới phương pháp dạy 
học hiện nay ở trường THCS. 
1.2.3. Ý nghĩa của phương pháp "Bàn tay nặn bột" 
 Phương pháp "Bàn tay nặn bột" là phương pháp có nhiều ưu điểm, đóng vai 
trò to lớn trong việc hình thành và phát triển nhân cách của học sinh. Mở ra 
nhiều triển vọng tốt đẹp nếu thực hiện lâu dài và có hệ thống đối với phương 
pháp này. Cụ thể: 
 5 
 Quy trình vận dụng phương pháp “Bàn tay nặn bột” trong quá trình dạy học môn Vật lí 
học sinh những kỹ năng này, tránh tình trạng đưa các em vào thế bị động, máy 
móc cần phải để các em chủ động nhận thức thế giới xung quanh. Sự tích cực sẽ 
làm cho tư duy của các em phát triển nhanh hơn. Khi học tập theo phương pháp 
này, những thao tác vụng về, bỡ ngỡ, thiếu linh hoạt, chưa có thói quen ghi các 
hiện tượng, các quá trình làm thí nghiệm vào vở của mình sẽ được học sinh 
nhanh chóng khắc phục bằng sự nhiệt tình tham gia công việc, thích thú sáng tạo 
và phát hiện ra các bài thí nghiệm mới. 
 Học tập theo phương pháp "Bàn tay nặn bột", học sinh là người chủ động 
đề xuất các phương án, tìm cách giải quyết các phương án và giải thích kết quả 
đã thu được. Điều này có nghĩa là, học sinh phải tự tìm cách trình bày ý tưởng, 
phương án tiến hành thật rõ ràng, cụ thể để thuyết phục người nghe. Trước 
nhiệm vụ đó học sinh phải vận dụng ngôn ngữ và khả năng sử dụng sắp xếp từ 
ngữ để diễn đạt. 
 Việc học tập theo phương pháp "Bàn tay nặn bột" còn hình thành cho trẻ 
tính độc lập, biết phê phán trước những quan điểm phi khoa học. Trẻ học cách 
bảo vệ quan điểm của mình, biết lắng nghe người khác, biết thừa nhận trên cơ sở 
của lý lẽ, biết làm việc cho mục đích chung trong một khuôn khổ nhất định. 
d) Việc giảng dạy khoa học bằng phương pháp "Bàn tay nặn bột" sẽ hình thành 
cho học sinh phương pháp học tập tích cực 
 Như chúng ta đã biết, tình trạng việc giảng dạy hiện nay ở trường THCS, 
các thầy cô thường chú ý đến việc truyền đạt, củng cố những kiến thức cho học 
sinh nhưng chưa chú trọng đến phương pháp học tập của học sinh dẫn tới kiến 
thức mà các em nắm được không được khắc sâu. Chẳng hạn, trong mỗi tiết học, 
giáo viên thường củng cố bài học bằng những câu hỏi củng cố thường là những 
câu hỏi nhắc lại kiến thức, kiểm tra kiến thức, ít khi người ta chú ý đến việc hỏi 
các câu hỏi như: Làm thế nào để em biết được điều đó? Làm cách nào để em 
biết được điều đó? 
 Sử dụng phương pháp "Bàn tay nặn bột" sẽ khắc phục được tình trạng trên. 
Phương pháp này sẽ giúp học sinh cách học, khả năng tự học, tự nghiên cứu để 
thu thập thông tin trong mọi lĩnh vực của đời sống xã hội, có khả năng ứng xử 
mọi tình huống, độc lập suy nghĩ, giải thích hiện tượng ở mọi góc cạnh mà 
không cần sự đỡ đầu của người khác, nghĩa là các em khám phá thế giới xung 
quanh ở mọi lúc, mọi nơi. Khi trình bày một vấn đề nào đó sẽ có sự lập luận rõ 
ràng, chặt chẽ,  Có như vậy mới tạo được nền sư phạm lành mạnh. 
e) Phương pháp "Bàn tay nặn bột" sẽ hình thành cho học sinh thế giới quan 
khoa học đúng đắn 
 7 
 Quy trình vận dụng phương pháp “Bàn tay nặn bột” trong quá trình dạy học môn Vật lí 
chỉnh quan điểm, phương án thực hiện khi tìm được câu trả lời có lý hơn. Thiết 
bị để làm thí nghiệm cũng có thể do học sinh tự lựa chọn theo ý đồ của riêng 
mình, của nhóm. Có thể chọn một vài thứ trong số đồ dùng thí nghiệm có sẵn 
trong phòng thí nghiệm, hoặc học sinh cũng có thể tự sưu tầm, tự tạo thiết bị thí 
nghiệm từ các nguyên vật liệu có sẵn trong đời sống. Với cách này, không nhất 
thiết học sinh chỉ có một phương án thống nhất mà có thể bằng phương án để 
tìm ra kết luận. 
 Như vậy, việc học tập theo phương pháp này đã phát huy tối đa sự hoạt 
động độc lập nhận thức của học sinh THCS. 
1.2.5. Mối quan hệ giữa phương pháp "Bàn tay nặn bột" với các phương pháp 
dạy học khác 
 Trong quá trình đổi mới phương pháp dạy học ở trường THCS, chúng ta 
thấy xuất hiện khá nhiều phương pháp và hình thức dạy học mới như: Dạy học 
nêu và giải quyết vấn đề; Dạy học theo lí thuyết kiến tạo; Dạy học dự án; Dạy 
học theo góc... với nhiều kĩ thuật tố chức hoạt động học tích cực cho học sinh. 
Tuy có những điểm khác biệt nhau nhưng nhìn chung thì các chiến lược dạy 
học, phương pháp dạy học đó đều được xây dựng trên tinh thần dạy học giải 
quyết vấn đề thông qua việc tổ chức cho học sinh hoạt động tự chủ chiếm lĩnh 
kiến thức mà cơ sở của nó là hai lý thuyết phát triển nhận thức của Jean Piaget 
(1896-1980) và Lev Vygotsky (1896-1934). Việc học tập của học sinh có bản 
chất hoạt động, thông qua hoạt động của bản thân mà chiếm lĩnh kiến thức, hình 
thành và phát triển năng lực trí tuệ cũng như quan điểm đạo đức, thái độ. Như 
vậy, dạy học là dạy hoạt động. Trong quá trình dạy học, học sinh là chủ thể nhận 
thức, giáo viên có vai trò tổ chức, kiểm tra, định hướng hoạt động học tập của 
học sinh theo một chiến lược hợp lý sao cho học sinh tự chủ chiếm lĩnh, xây 
dựng tri thức. Quá trình dạy học các tri thức thuộc một môn khoa học cụ thể 
được hiểu là quá trình hoạt động của giáo viên và của học sinh trong sự tương 
tác thống nhất biện chứng của ba thành phần trong hệ dạy học bao gồm: Giáo 
viên, học sinh và tư liệu hoạt động dạy học. 
 Hoạt động học của học sinh bao gồm các hành động với tư liệu dạy học, sự 
trao đổi, tranh luận với nhau và sự trao đổi với giáo viên. Hành động học của 
học sinh với tư liệu hoạt động dạy học là sự thích ứng của học sinh với tình 
huống học tập đồng thời là hành động chiếm lĩnh, xây dựng tri thức cho bản 
thân mình. Sự trao đổi, tranh luận giữa học sinh với nhau và giữa học sinh với 
giáo viên nhằm tranh thủ sự hỗ trợ xã hội từ phía giáo viên và tập thể học sinh 
trong quá trình chiếm lĩnh tri thức. Thông qua các hoạt động của học sinh với tư 
 9